Het thema ‘schoolaanwezigheid’ past in de ontwikkeling van passend onderwijs, dat in 2014 van start ging. In het kader van passend onderwijs legde de overheid de zorgplicht bij scholen. Scholen zijn ervoor verantwoordelijk dat alle leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben een goede onderwijsplek krijgen, die past bij hun kwaliteiten en hun mogelijkheden. Passend onderwijs moet ervoor zorgen dat elk kind het beste uit zichzelf haalt. Met passend onderwijs wil de overheid bovendien bereiken dat kinderen niet meer langdurig thuis komen te zitten.

Marije Hertroijs over schoolaanwezigheid:

“Zorgen dat de leerling graag naar school komt”

Voor Marije Hertroijs, directeur van De Berkenschutse, bestaat er geen enkele twijfel. Wat haar betreft wordt alles op alles gezet om het schoolverzuim terug te dringen en schoolaanwezigheid maximaal te bevorderen. “We hebben te maken met kwetsbare leerlingen. Door hen een aantrekkelijke, fijne schoolbeleving aan te bieden hopen we dat zij, iedere dag opnieuw, graag naar school komen. En daar hebben we als medewerkers allemaal een rol in.”

Het terugdringen van verzuim is al geruime tijd een belangrijk thema binnen de Berkenschutse. “Behalve school zijn we ook expertisecentrum. We ontwikkelen expertise en delen het met de onderwijswereld. Een aantal van onze gedragswetenschappers is – alweer enkele jaren geleden - op het spoor gekomen van het behandelprotocol @school voor schoolverzuim bij onderliggende angst- en of stemmingsproblematiek van David Heyne en Floor Sauter”, vertelt Marije. In het kader van passend onderwijs bleek dat de aanpak van verzuim een belangrijke maatschappelijke impact heeft. “We hadden de behoefte om onze verzuimaanpak te onderbouwen met wetenschappelijk onderzoek; we werken graag evidence-based. En zo is het LANS (Leerlingen Allemaal Naar School) project geboren.” Ze tekent aan dat het onderwerp nadrukkelijk geen stokpaardje is van alleen gedragswetenschappers of directie, maar dat iedereen die te maken heeft met de leerlingen erbij betrokken moet zijn: van ouders en docenten tot conciërges en leerlingbegeleiders.

Van verzuim naar aanwezigheid

Volgens Marije is in de afgelopen jaren de focus verschoven van het aanpakken van schoolverzuim naar het stimuleren van schoolaanwezigheid. “Alle kinderen hebben recht op onderwijs. Volgt het kind geen onderwijs, dan worden zijn kansen voor de toekomst kleiner, net als zijn rol in de maatschappij. Want onderwijs is veel meer dan leren lezen en rekenen; op school leer je met elkaar te leven, met elkaar samen te werken. En daarom vinden we het zo belangrijk dat we voorkomen dat kinderen verzuimen.”

Factoren

De belangrijkste basis is het bevorderen van schoolaanwezigheid en het voorkomen van verzuim. Daarnaast gaat de aandacht uiteraard uit naar kinderen die al fors aan het verzuimen zijn. Daarnaast wordt gekeken naar kinderen die mogelijk in de toekomst gaan verzuimen. “De grote vraag is dus hoe je vroegtijdig kunt zien wanneer er gevaar dreigt dat een kind gaan verzuimen én op welke manier je hem binnen het onderwijs kunt houden”, aldus Marije. “We zoeken naar factoren die ervoor zorgen dat een kind naar school wil komen en redenen waarom ze graag thuis willen blijven. Er zijn universele factoren en patronen die een rol spelen in schoolaanwezigheid. Door ons hier meer bewust van te zijn, kunnen we als school ervoor zorgen dat de kinderen het fijner vinden om naar school te gaan dan om thuis te blijven. Dat ze onderwijs willen ontvangen.”

Betrokkenheid ouders

Marije realiseert zich dat het een verantwoordelijkheid is van de school om zich bewust te zijn van wat er speelt bij de kinderen. “Zeker in het speciaal onderwijs hebben we de opdracht om te kijken waar (verzuim)gedrag vandaan komt. En om vervolgens te kijken hoe we dat gedrag om kunnen draaien. Daar willen we graag stappen in zetten.” Ouders en leerlingen worden intensief betrokken bij de gesprekken over schoolverzuim en aanwezigheid. “We willen samen met de ouders én de leerling onderzoeken waarom een kind niet naar school gaat. En hoe we er samen voor kunnen zorgen dat het kind sterker wordt en terugkeert naar het onderwijs. Daarbij speelt ook de cultuur soms een rol.”

Inzichten delen

De wetenschappelijke inzichten die via LANS worden opgedaan binnen De Berkenschutse worden breed binnen de school gedeeld en vertaald naar de dagelijkse praktijk. Inmiddels is iedereen overtuigd van het belang van schoolaanwezigheid. Maar de inzichten worden ook gedeeld met andere scholen voor speciaal onderwijs en het reguliere onderwijs, waar evengoed kinderen zijn die signalen vertonen dat ze zich langzamerhand terugtrekken uit het onderwijs. “We zien landelijk en internationaal dezelfde patronen met betrekking tot schoolverzuim en schoolaanwezigheid. Daarom delen we onze ervaringen graag en hechten we veel waarde aan (inter)nationale samenwerkingen”, besluit Marije.

Aanwezigheidsregistratie en de aanpak schoolverzuim op VSO

In het vervolgonderwijs (VSO) van De Berkenschutse staat het verbeteren van het schoolaanwezigheidsbeleid centraal. Het afgelopen jaar hebben teamleiders Cathelijne Venrooij en Judith Dona zich, samen met gedragswetenschappers Cynthia Defourny en Evelyne Karel, ingezet om een beleidsplan schoolaanwezigheid te ontwikkelen voor de VSO. Dit plan heeft tot doel de aanwezigheid van leerlingen te bevorderen en signalen van verminderde schoolgang adequaat te interpreteren.

Een van de concrete doelstellingen is de oprichting van een Schoolaanwezigheidsteam (SAT).“Sinds drie jaar maken we gebruik van het leerlingvolgsysteem Somtoday, legt Cathelijne uit. “Daarmee registreren we de aan- en afwezigheid van leerlingen. Als het verzuim zorgwekkend wordt, leggen we bij vermoedens van onderliggende angst- en/of stemmingsproblematiek contact met het LANS (Leerlingen Allemaal Naar School)-team om te kijken naar de onderliggende factoren en om, indien nodig, een behandeling in te zetten. Daarnaast onderzoeken we ook met het zorgteam (COPP incl. mentor, leerling en ouders) hoe we de schoolaanwezigheid kunnen stimuleren.”

Discipline

Een nauwkeurige registratie van de aan- en afwezigheid van leerlingen is van essentieel belang. Dit stelt ons niet alleen in staat om tijdig problemen in het schoolverloop van individuele leerlingen te identificeren, maar ook om preventieve maatregelen op klas- of groepsniveau te nemen. Om zoveel mogelijk data te verzamelen, vraagt de registratie in Somtoday nog om verbetering. Wanneer vakken in blokuren worden gegeven, wordt soms alleen het eerste uur geregistreerd. Of docenten stellen de registratie uit en vergeten vervolgens actie te ondernemen. Het registreren vereist een stuk discipline van docenten. Om het proces te optimaliseren en de registratie zo volledig mogelijk te maken, zijn we binnen de afdeling bezig met een bewustwordingsslag. Hiervoor is een presentatie ontwikkeld die Judith en Cathelijne voor Kerst binnen de teams presenteren om het belang van registratie onder de aandacht te brengen “We zien steeds vaker dat mentoren het verzuim signaleren en tijdig het gesprek met leerling en ouders aangaan. Dat is een belangrijke eerste stap!”

Beleid ontwikkelen

Aan de hand van de verzamelde data blijkt dat een deel van de kinderen dat veel verzuimt kampt met emotionele stress en autisme. “Maar we signaleren ook andere zaken. Als een leerling iedere maandag ziek wordt gemeld, is dat voor ons een teken dat er iets aan de hand is. Soms ontdekken we op die manier dat het gerelateerd is aan een spannend vak of hoeveelheid toetsen op een betreffende dag. Door het bespreekbaar te maken komen we vaak tot passende oplossingen.” Het SAT, dat waarschijnlijk eind januari 2024 zal starten, wil nog dit schooljaar beleid ontwikkelen om verzuim tijdig te signaleren en om preventieve acties uit te zetten die verzuim moeten voorkomen. Dit beleid moet worden ingebed in de zorgkalender. “Maar dat kan uiteraard pas wanneer de registratie waterdicht is”, aldus Cathelijne.

Stimuleren

Cathelijne is van mening dat er op verschillende niveaus acties moeten worden ondernomen om schoolaanwezigheid te stimuleren. Daarbij wordt ook rekening gehouden met langdurig zieke kinderen die soms maar gedeeltelijk belastbaar zijn. “We onderzoeken steeds meer de mogelijkheden voor rust- of ontspanningsmogelijkheden onder lestijd. Hierbij wordt bij medische problematiek vaak de kinder- of schoolarts betrokken Ook onderwijs op afstand zal worden onderzocht, rekening houdend met het verschil tussen kinderen met medische problematiek en die met een beperkte belastbaarheid als gevolg van autisme.”

Expertise delen

Cathelijne vertelt dat er momenteel een schoolaanwezigheidsteam wordt geworven binnen de afdeling vervolgonderwijs, dat een rol zal spelen in het aanwezigheidsbeleid en die op basis van de data meer preventief kan gaan handelen. ”Eind januari gaat het OTFA (On The Front for Attendance) project van start. Dit is een internationaal onderzoek gericht op het ontwikkelen van een aanwezigheidsbeleid ter bevordering van schoolaanwezigheid. We gaan bij elkaar in de keuken kijken, expertise delen en kijken naar de onderliggende factoren voor schoolverzuim. Ook kijken we hoe we schoolaanwezigheid kunnen bevorderen. Dit alles gaat ons helpen om ons eigen beleid te ontwikkelen op De Berkenschutse.”

Het begint op de basisschool

Schoolaanwezigheid begint op De Berkenschutse in het speciaal onderwijs. Bij jonge kinderen spelen de ouders een belangrijke rol in de schoolgang. Vragen als ‘Zouden we verlof kunnen krijgen voor een weekendje weg met familie?’ komen geregeld voor in het so. Maar ook andere partijen hebben invloed op schoolaanwezigheid. Tot aan het taxivervoersbedrijf toe, dat door gebrek aan personeel een kind structureel te laat op school aflevert.

“Het is een bewuste keuze om onderwijs op school te laten plaatsvinden”, legt Ingeborg Westerhof, afdelingsleider Speciaal Onderwijs binnen De Berkenschutse uit. “We richten het zo in dat kinderen samen met andere kinderen tot leren komen. Die uren onderwijs doen ertoe.” Wettelijk gezien zijn kinderen vanaf vijf jaar leerplichtig. Volgens Ingeborg is het nodig dat ouders van jonge kinderen al meegenomen worden in de wetenschap dat schoolaanwezigheid belangrijk is. “Jong geleerd is oud gedaan. Zo leren ze al aan het begin van de schoolloopbaan dat naar school gaan vanzelfsprekend is én dat het leuk is.”

Elkaar vinden

Sinds corona kijkt De Berkenschutse kritischer naar wat de school kan doen om schoolaanwezigheid te vergroten. Ingeborg is blij met die extra aandacht. “Eerst kijken we of alle kinderen er zijn. Wie er ontbreekt en waarom. We hebben te maken met een kwetsbare groep kinderen die langdurig ziek is. Het vraagt al heel wat van ouders om ze naar school te laten gaan en de zorg voor hun kinderen uit handen te geven. Als er in de winter veel kinderen ziek zijn, begrijp ik dat sommige ouders moeite hebben om hun kind naar school te sturen. In die dilemma’s proberen we elkaar te vinden.” Ze benadrukt dat verloren schooltijd en de sociale vaardigheden die je in de klas en tijdens het buiten spelen opdoet, nooit meer ingehaald kunnen worden. “Samen spelen, vriendjes maken, bewegen in een groep. Het zijn allemaal dingen die horen bij een bepaalde leeftijdsfase. Dat kun je maar één keer doen.”

Herkennen en erkennen

Het onderwerp aanwezigheid wordt besproken met ouders, teamleiders en waar nodig andere disciplines. “We proberen de uitdagingen van ouders en kinderen te herkennen en erkennen. Een medische afspraak kan natuurlijk altijd nodig zijn, maar dan het liefst op woensdagmiddag, als er geen school is. Als het nodig is dat sommige kinderen tussendoor extra rusten, dan faciliteren we dat. Maar we kijken ook wanneer en op welke manier dat afgebouwd kan worden.”

Respectvol

Ingeborg heeft begrip voor de ouders, die uiteindelijk beslissen of hun kind wel of niet naar school gaat. “Je kunt als school alleen maar respectvol omgaan met wat de ouders besluiten. De Berkenschutse is ingericht op extra zorg. Door in gesprek te blijven hopen we ouders ervan te kunnen overtuigen dat zij, hoe spannend het ook is, hun kind mogen loslaten en kunnen vertrouwen op de zorg die de school biedt.”

Recht

Het informeren van ouders over hoe het speciaal onderwijs van De Berkenschutse omgaat met aan- en afwezigheid, gebeurt bijvoorbeeld tijdens de ouderinformatieavond in het begin van het schooljaar. Volgens Ingeborg is dit een effectieve manier om iets te doen aan verwachtingsmanagement. Verlofaanvragen worden zorgvuldig behandeld. Het registratiesysteem voor aanwezigheid is het sturingsmechanisme waarmee de mate van aanwezigheid van een leerling gedurende de hele schooltijd wordt gemonitord. “Hierin kunnen patronen ontstaan. Bijvoorbeeld dat een leerling vaak op maandag verzuimt. Of regelmatig te laat komt. Dat maken we dan graag bespreekbaar. Soms is er sprake van onderliggende problematiek zoals problemen bij de start van de dag of slaapproblemen. Onze inspanningen zijn gericht op maximale aanwezigheid. Onderwijs is een recht van ieder kind. En daar zijn we samen verantwoordelijk voor.”